Asertywność a autokratyczny styl wychowania

źródło: pixabay.com 

Metody wychowawcze oparte na „musisz” i innych wyrażeniach powinności nie wspierają kształtowania postaw asertywnych. Nakazy nie wzmacniają autonomii,  a w wielu wypadkach mogą ją blokować. Autentyczna asertywność wymaga świadomości własnych potrzeb, pragnień, oczekiwań, priorytetów, mocnych i słabych stron, upodobań, preferencji, a także umiejętności rozpoznawania bieżących myśli oraz identyfikacji aktualnych uczuć. Samopoznanie i samoakceptacja, będące przedwstępem do postawy asertywnej, na poziomie werbalnym zaczynają się od zwrotu: "chcę ..." i wyrażeń pokrewnych: "pragnę ...", "zależy mi na ...", "ważne jest dla mnie ...", "marzę o ...". Aby takie samoregulacyjne zwroty mogły dominować na poziomie semantycznym, potrzebne jest m. in. wewnętrzne poczucie autonomii, świadomość i akceptacja siebie, doświadczenie własnego sprawstwa i własnej skuteczności oraz poczucie, że mogę wykazać się własną inicjatywą i mam prawo być sobą.

Jaki związek z asertywnością mają wymienione komponenty?

Definiując asertywność w dużym uproszczeniu, można stwierdzić iż jest to umiejętność obrony własnych granic oraz realizacji potrzeb, bez odwoływania się do metod agresywnych. Czy zatem jednostka, która nie wie co jest dla niej dobre i na czym jej zależy, będzie w stanie zadbać o siebie i własne samopoczucie w kontaktach z innymi? Aby powiedzieć "twoje zachowanie jest dla mnie szkodliwe" lub "nie mogę się na to zgodzić, ponieważ nie przybliża mnie to do satysfakcji z życia" potrzebuję w pierwszej kolejności introspekcji w zakresie własnych myśli, uczuć, potrzeb, celów, dopiero na drugim miejscu świadomości, że mogę się przeciwstawić i mam do tego prawo. Znajomość sposobów odpowiadania na niesprzyjające mi sytuacje, czyli tzw. techniki asertywnej komunikacji znajdują się na miejscu kolejnym. Wtórność wzorców asertywnego odpowiadania do świadomości własnych procesów wewnętrznych i dysponowania prawem wytyczania osobistych granic, wynika z kolejności czynników potrzebnych jednostce do aktywizacji działania. Zachowanie służące wzmocnieniu jakości życia poprzedzone jest myśleniem. Wgląd umożliwia ocenę sytuacji, ocena potrzebna jest do adekwatnej odpowiedzi. Chcąc skutecznie komunikować innym, że ich sposób zachowania godzi w dobro jednostki, potrzebuje ona umiejętności bieżącego oceniania znaczeń poszczególnych sytuacji społecznych dla własnych priorytetów i stanów wewnętrznych. Dostrzeżenie owego związku wymaga od jednostki obserwacji i rozumienia indywidualnych procesów psychicznych. Strona posiadająca wiedzę o skutecznych metodach komunikacji asertywnej, lecz nie nawiązująca kontaktu z własnym wnętrzem, może nie być w stanie zastosować posiadanych informacji. W takim wypadku znajomość asertywności może nie mieć pragmatycznego odzwierciedlenia (wiem jak reagować, ale trudno mi dostrzec moment przekraczania moich granic, więc nie odpowiadam w porę, w pewnym momencie orientuję się, iż narastają we mnie skumulowane już, nieprzyjemne emocje). Z licznych badań w obszarze motywacji wiemy, iż skuteczne działanie w dowolnym aspekcie funkcjonowania, wymaga ustanowienia jasnego celu. Świadomość własnych potrzeb, pragnień, oczekiwań, priorytetów, mocnych i słabych stron, upodobań, preferencji, a także umiejętności rozpoznawania bieżących myśli oraz identyfikacji aktualnych uczuć to czynniki potrzebne jednostce do określania celów w zakresie asertywności: na co względem siebie pozwalam, a na co nie będę się zgadzać oraz w jakich okolicznościach dobrze jest dla mnie odpowiadać asertywnie?

Style  wychowania a wyrażenia „chcę” i „musisz”

Dorosły, który w najintensywniejszym okresie własnego rozwoju psychicznego i osobowościowego* nie miał okazji skontaktowania się z samym sobą, może mieć trudność nagle dotrzeć do tego, czego chce. Nabyty sposób działania na zadzie realizacji cudzych wymagań, wdrażania w życie zasad narzucanych przez innych oraz wysoka znajomość potrzeb i reakcji ludzi, dyktujących młodej jednostce sposób postępowania, w miejsce poznawania i rozumienia siebie, może okazać się nawykiem niełatwym do dostrzeżenia i zmiany. Wychowanie w oparciu o wymagania bezrefleksyjnego spełniania poleceń i wytycznych dorosłych może kształtować jednostki podatne na manipulacje** i nastawione na realizację oczekiwań innych, lecz mogące doświadczać trudności w samodzielnym kształtowaniu biegu życia, realizacji własnych pomysłów i pragnień. Z tej perspektywy wyrażenia: „musisz”  nie sprzyjają asertywności i jakości życia jednostki. Na sugestiach odwołujących się do przymusu oparty jest autorytarny model wychowania. Obecny stan wiedzy pozwala na stwierdzenie, że zarówno autokratyczny styl kształtowania systemu rodzinnego, opierający się na dominacji z racji wieku i siły oraz na bagatelizowaniu potrzeb dzieci (np. potrzeby autonomii, która w pewnym zakresie towarzyszy jednostce od wczesnego dzieciństwa), podobnie jak styl liberalny, oparty na anarchii zasad i reguł obowiązujących w danym środowisku wychowania, mogą prowadzić do licznych ujemnych konsekwencji w zakresie aktualnego i prospektywnego funkcjonowania psychicznego jednostki. Alternatywą sprzyjającą jakości życia jest demokratyczny styl wychowania, w którym panują jasne zasady i każdy członek rodziny realizuje własne potrzeby w atmosferze wzajemnego poszanowania i bezwarunkowej akceptacji. Demokratyczny sposób oddziaływań interpersonalnych akcentuje rozwój świadomości jednostki w zakresie „chcę”, „potrzebuję”, w miejsce apodyktycznego „musisz”, wspierając asertywne umiejętności oddziałujące m. in. na jakość budowania kontaktów społecznych, zdolność do realizacji ważnych celów, kształtowania warunków życia i zasad interakcji dodatnio oddziałujących na samopoczucie, a pośrednio na ocenę satysfakcji z życia.


*osobowość rozumiana według koncepcji społeczno - poznawczej Bandury
** manipulacje karami i nagrodami np. akceptacją lub brakiem aprobaty