Prof. dr hab. Plopy Psychologia małżeństwa i rodziny

 zdjęcie z platformy pixabay.com

Struktura systemu rodzinnego oddziałuje na jakość funkcjonowania wszystkich jej członków oraz wewnętrznych podsystemów. Nieprawidłowości w zakresie struktury, oznaczają wysokie ryzyko występowania dysfunkcji w zachowaniach poszczególnych osób należących do rodziny. Zdrowe działanie sytemu rodzinnego jest ściśle związane z jakością funkcjonowania subsystemu małżeńskiego. W dobrze funkcjonującym związku małżeńskim partnerzy wypracowują drogą dwustronnych negocjacji, satysfakcjonujące dla obojga  porozumienia w wymiarze zażyłość – niezależność  (swoboda), tak aby zarówno potrzeba bliskości oraz autonomii mogły ze sobą kooperować, a żadna z wymienionych potrzeb nie wykluczała drugiej. W zdrowym subsystemie małżeńskim, komunikowanie się odbywa się w sposób uwzględniający indywidualność i niepowtarzalność każdego z partnerów oraz w sposób zapewniający obustronne zadowolenie. Relacje seksualne kształtują się w sposób stanowiący źródło satysfakcji z pożycia. Ważną rolę z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania układu partnerskiego, odgrywa umiejętność stawiania granic, zapewniających partnerom ochronę intymności, samodzielność funkcjonowania pary, niezależność małżonków od innych podmiotów (w tym od członków rodzin pochodzenia) oraz poczucie odpowiedzialności za własne relacje. W zdrowym związku, para w kontaktach z otoczeniem określa klarowne granice, za sprawą których funkcjonuje jako samodzielny mikrosystem, nie pozwalając na zbytnie ingerowanie osób trzecich (np. członków rodzin pierwotnej) w sprawy małżonków. Brak granic oddzielających życie pary od otoczenia zewnętrznego lub zbyt przepuszczalne granice stają się źródłem konfliktów pomiędzy partnerami, utraty satysfakcji z relacji oraz załamania się subsystemu, co z kolei może prowadzić do spadku zdolności wypełniania ról rodzicielskich. Konflikty małżonków nierzadko prowadzą do zaniedbań potrzeb potomstwa i stanowią podłoże występowania dysfunkcjonalnych zachowań członków rodziny.

Egzemplifikacje zachowań członków rodzin niefunkcyjnych

Przejawem niefunkcjonalności rodziny może być dążenie skonfliktowanych małżonków do uzyskania pociechy i oparcia w potomkach oraz podejmowanie zachowań skłaniających dzieci do przychylnego ustosunkowania się wobec jednego rodzica, co jest równoznaczne z przyjęciem strony antagonistycznej wobec drugiego z rodziców (małżonkowie "przeciągają" dzieci na swoją stronę),w efekcie czego tworzą się międzypokoleniowe rodzinne koalicje. Występujące w dysfunkcyjnych systemach koalicje rodzinne, prowadzą do emocjonalnych zaniedbań u dzieci. Dzieci zmuszane do wyboru pomiędzy przychylnością wobec matki lub ojca ponoszą konsekwencje związane z niedostatecznym uczestnictwem obojga rodziców w procesie wychowania. Tak funkcjonujący system sprzyja konfliktom między rodzeństwem, zajmującym opozycyjne strony w rywalizacji rodziców.
       O dysfunkcji może informować także występowanie u dziecka objawów, które przyciąga uwagę dorosłych bądź/i zachowań kłopotliwych. Dziecko choruje, przejawiając zachowania dysfunkcyjne lub wchodzi w rolę stwarzającego problemy „kozła ofiarnego”, aby stać się przedmiotem zainteresowania małżonków pochłoniętych konfliktem. Poprzez nieakceptowane, problematyczne zachowania i symptomy, dziecko uzyskuje potrzebną mu, lecz dotąd deficytową uwagę i opiekę rodziców. Nieprawidłowość funkcjonowania dziecka staje się sposobem naprawienia zaburzonych stosunków w niefunkcjonującym systemie.

       Innym razem małżonkowie mogą upatrywać źródła przyczyn własnych trudności w dziecku. W takiej sytuacji dziecko nierzadko doświadcza odrzucenia ze strony rodzica/-ów, może także z wysokim prawdopodobieństwem stać się ofiarą przemocy fizycznej lub psychicznej. Jednym z sygnałów mogących sugerować, iż dziecko pada ofiarą zaburzeń funkcjonowania rodziny mogą być incydenty ucieczek z domu (choć spektrum przejawów przemocy i zaniedbania fizycznego i/lub emocjonalnego dziecka jest szerokie – komentarz własny).

Kołowy model rodziny w koncepcji Olsona

Przykładem teorii opisujących różnice pomiędzy rodziną funkcjonalną a dysfunkcyjną jest opisany w popularnej publikacji naukowej Psychologia Rodziny. Teoria i badania, autorstwa Mieczysława Plopy jest Model Kołowy Olsona. W modelu zostały wymienione trzy wymiary wskazujące na jakość funkcjonowania systemu. Dwoma podstawowymi wymiarami modelu są: spójność oraz zdolność przystosowania, uzupełnione dodatkowym wymiarem komunikacji.

       Spójność będąca odzwierciedleniem emocjonalnych więzi łączących podmioty wchodzące w skład systemu rodzinnego, może wyrażać się w jednym z czterech następujących poziomów: wyobcowanie, oddzielenie, związanie, splątanie. Poprzez wymiar spójności wyraża się natężenie bliskości, podzielanie jednakowych zainteresowań, wspólne dzielenie czasu wolnego oraz poziom otwartości vs zamknięcia granic między jednostką a systemem. Zdrowe systemy rodzinne mieszczą się w środkowych poziomach spójności: oddzielenia odzwierciedlającego średnio niski poziom spójności oraz średnio wysokiego związania. Dysfunkcją sytemu w zakresie spójności są: a) splątanie stanowiące nazbyt silne nasilenie więzi, które hamuje autonomię oraz indywidualność członków, a także b) wyobcowanie oznaczające zanik lub zbyt silne poluźnienie więzi.

Prawidłowo funkcjonujące rodziny zapewniają swobodę posiadania własnych pasji; dobrowolność wyboru ideałów i przekonań oraz możliwość ich swobodnego wyrażania siebie i własnych przekonań; pozwalają swoim członkom na znaczną samodzielność myślenia oraz dopuszczają szeroki zakres braku jednomyślności. Jednocześnie członkowie zdrowych systemów doświadczają wsparcia rodziny, a także angażują się w aktywności na rzecz systemu i podtrzymywania więzi. Nadmierne ograniczenia, brak swobody, niemożność bycia sobą i wyrażania odmiennych punktów widzenia, czy też zbyt duża swoboda związana z brakiem zainteresowania sprawami członków rodziny,  deficyty wsparcia oraz bliskości emocjonalnej są symptomami rodzin nisko funkcyjnych.

        Zdolność przystosowania się odnosi się do wymiaru elastyczność – sztywność wprowadzania zmian w sprawowaniu władzy, tworzeniu relacji, realizacji zadań wynikających z pełnionych ról. W modelu  wyróżniono cztery poziomy przystosowania się: sztywny, strukturalny, elastyczny oraz chaotyczny. Zdrowo funkcjonujący system cechuje się występowaniem środkowych poziomów przystosowania (podobnie jak w spójności tożsame z wysokim funkcjonowaniem były poziome środkowe), zaś skrajne poziomy są charakterystyczne dla rodzin dysfunkcyjnych. System rodzinny jak i podsystem małżeński, do właściwego funkcjonowania potrzebują kompromisu pomiędzy stałym porządkiem a gotowością dostosowywania się do zmian. Sztywność we wspomnianych wcześniej zakresach stanowi jednocześnie o trudnościach w adaptowaniu się do nieodzownie dokonujących się transformacji. Niezmienny system przywództwa, nieelastyczne sprawowanie ról oraz przyjmowanie wciąż tych samych programów realizacji zadań, typowe dla autorytarnych systemów rodzinnych, utrzymują stabilność raz przyjętych wzorców, kosztem niskiej skuteczności spełnianych przez system funkcji. Brak elastyczności prowadzi do niskiej wydolności systemu rodzinnego. Autorytarny styl zarządzania systemem rodzinnym nie pozostawia przestrzeni dla negocjacji i kompromisów, właściwych zdrowym zasadom rodzinnym. Przeciwnie skrajny poziom przystosowania występujący w rodzinach cechujących się deficytem zasad bądź niekonsekwencją jest impulsywny, bezładny, mętny, pozbawiony stabilności oraz nieprzewidywalny. Brak jakiekolwiek kierownictwa oraz określenia konsekwentnych zasad i strategii uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie członków w ramach takiego niefunkcjonującego systemu rodzinnego.

      Komunikacja w rodzinie jest czynnikiem wspomagającym budowanie relacji, a skuteczność komunikacji wskazuje na dojrzałość systemu. Efektywna komunikacja pomiędzy członkami rodziny cechuje się: zrozumiałymi i bezpośrednimi komunikatami, szczera autoekspresja, zaangażowane słuchanie wypowiedzi wszystkich członków rodziny, aktywne podążanie za biegiem konwersacji oraz wzajemne okazywanie szacunku.

Kompendium wiedzy o małżeństwie i rodzinie

Publikacja prof. dr hab. Mieczysława Plopy, Psychologia Rodziny. Teoria i badania, wydana przez Oficynę Wydawniczą ”Impuls” nie bez powodu jest zalecanym podręcznikiem akademickim (nierzadko podstawowym) na kierunkach związanych z tematyką funkcjonowania rodziny. Poruszane tu zagadnienia stanowią obszerne kompendium wiedzy z zakresu funkcjonowania małżeństwa oraz rodziny, polecane osobom pracujących zawodowo w obszarach związanych ze wspomaganiem rodziny, małżeństw, dzieci, a nawet pracą terapeutyczną osób dorosłych, gdyż różnorodne doświadczenia i trudności nierzadko wiążą się z jakością funkcjonowania systemu rodzinnego czy to aktualnego, bądź rodziny pierwotnej. Książka napisana jest standardowym językiem pisanym (z natury rzeczy bardziej oficjalnym niż język potoczny) jednakże nie nazbyt skomplikowanym, a stosowane terminy specjalistyczne uzupełnione są stosunkowo zrozumiałym ich opisem. Powiedziałabym, że narracja ukierunkowana jest na rzeczowe przedłożenie fachowej wiedzy w sposób przyswajalny dla odbiorcy. Sprawia to, że czytelnikiem publikacji może zostać dowolna osoba zainteresowana prawidłowościami funkcjonowania podstawowej komórki społecznej oraz relacji małżeńskich. Z uwagi na to, że zawarte w omawianej książce zagadnienia dotyczą tematów odnoszących się do bezpośredniego doświadczenia większości z nas, a znajomość i wdrażanie informacji dotyczących prawidłowo funkcjonujących systemów i podsystemów rodzinnych, może służyć społeczeństwu jako całości, jednocześnie wspomagając prewencję w zakresie rozmaitych patologii – lekturę publikacji można zalecić szerszemu gronu czytelników, zainteresowanych poszerzeniem posiadanej wiedzy o małżeństwie i rodzinie, fachowymi informacjami naukowymi. W jednej pozycji prof. dr hab. Mieczysław Plopa zawarł szerokie spektrum tematyczne, wiedzy wywiedzionej z licznych danych empirycznych. Psychologia Rodziny. Teoria i badania jest podręcznikiem naukowym, w którym zawarte zostały m. in. takie zagadnienia jak:

Jakość życia rodziny

Zadania rodziny oraz przyjmowane strategie i reguły w odniesieniu do tożsamości członków rodzinnych, granic w rodzinie, statusu i zarządzania spójnością

Zarządzanie stresem oraz sposoby przezwyciężania stresu przez system rodzinny

Koncepcje modeli rodziny

System rodzinny z perspektywy teorii przywiązania

Zależność między płcią a zadowoleniem z relacji małżeńskiej

Podział ról małżeńskich 

Próba odpowiedzi na pytanie: czy możliwa jest równość w związku małżeńskim?

Dane z badań nad jakością związku małżeńskiego (m.in. motywy zawierania związku małżeńskiego; satysfakcja ze związku małżeńskiego; czynniki odpowiedzialne za udany związek zdaniem badanych z małżeństw rozpadających się vs nierozpadających się, poczucie sensu życia oraz wartości u małżonków w związkach o zróżnicowanej jakości)

Jakość relacji rodzicielskiej a rozwój dziecka

Postawy rodzicielskie a doświadczenie rodzin pochodzenia, podmiotowość dziecka, zasoby rodziców i wpływ kultury

Typy postaw rodzicielskich

Poglądy studentów na związek małżeński

Płeć psychologiczna a poglądy na małżeństwo 

oraz wiele innych.

*artykuł w całości oparty na omawianej publikacji