Przeciążenie sensoryczne a efektywność w działaniu i uczeniu się

Przeciążenie sensoryczne

W codziennym życiu nieustannie spotykamy się z sytuacjami, w których nasze procesy poznawcze muszą stawić czoło natłokowi napływających informacji. Rozwój technologiczny; konsumpcjonizm a wraz z nim wszechobecne reklamy epatujące niepoliczalnym zasobem różnorodnych bodźców; rosnące wymagania zawodowe w systemie kapitalistycznym, przeciążone programy edukacyjne niedostosowane do możliwości poznawczych i często sprzeczne z zasobem wiedzy na temat sposobów osiągania optymalnych wyników edukacyjnych; popularność mass mediów i dostęp do niesamowitych pokładów informacji, których nie jesteśmy w stanie przetworzyć oraz wszystko, co wiąże się z budzącym melioratywne skojarzenia terminem  „postęp”,  stawia przed człowiekiem XXI znaczne większe trudności poznawcze, niż te z którymi nauczył się radzić człowiek pierwotny w czasie, kiedy kształtował się jego układu nerwowy. W wielu pozycjach naukowych spotykamy teorie, wskazujące iż możliwości naszego umysłu kształtowały się w powolnym procesie ewolucji, którego stopniowa konwersja umożliwiała maksymalną adaptację do warunków środowiska. Jednakże rozwój technologiczny dokonał się niesłychanie szybko, nie dając szansy procesom ewolucyjnym na właściwe dostosowanie układu nerwowego do współczesnych warunków. W konsekwencji żyjąc w rzeczywistości technologicznej XXI wieku, posiadamy umysł dostosowany do warunków życia w jaskiniach. Choć stosunkowo szybki rozkwit cywilizacyjny pod wieloma aspektami nieporównywalnie ułatwia nam życie, niestety okazuje się, że jednak nie zawsze działa na naszą korzyść.

Mechanizmy wspomagające odbiór i chroniące przed nadmiarem informacji

W literaturze przedmiotu istnieje wiele koncepcji wskazujących, na obecność mechanizmów pozwalających nam bronić się przed natłokiem docierających do nas informacji. Już w czasach prehistorycznych człowiek odbierał własnymi zmysłami zarówno bodźce, które miały istotne znaczenie dla jego przetrwania, przedłużenia gatunku i dobrobytu jak i te, które tym celom nie służyły. Selektywność uwagi spełniała funkcję pozwalającą koncentrować się na tym, co istotne oraz pomijać wszelkie napływające bodźce, które ograniczały możliwość koncentracji na wypełnianiu ważnych zadań. Inne z kolei teorie wskazują na związek tempa pracy serca z układem siatkowatym. Jedno z badań pokazało korelacje pomiędzy szybkością bicia serca a pochodzeniem bodźców absorbujących uwagę. Zaobserwowano wzrost tętna u osób ogniskujących uwagę na bodźcach wewnętrznych związanych z angażowaniem procesów myślenia i rozwiązywania problemów, natomiast spadek pracy serca podczas koncentracji na bodźcach egzogennych. Jak wiemy większa częstotliwość rytmu serca wiąże się z szybszym przepływem krwi, dzięki czemu m.in. poprawia się ukrwienie mózgu umożliwiając wzmożenie aktywności umysłowej. Podobnie wzrost tętna następuje w sytuacjach stresowych, kiedy uruchamia się reakcja walki ucieczki, poprzez uaktywnienie się osi HPA (podwzgórze-przysadka-nadnercza) wyzwalającej biologiczną reakcję na stres. W czasach prehistorycznych, kiedy ludzie nie przejmowali się wysokością dochodów, wynikami w pracy czy ocenami w szkole, stres wiązał się silnie z zagrożeniem dla życia i przedłużenia genów. Lepsze ukrwienie mózgu w sytuacji zagrożenia miało znaczenie adaptacyjne, gdyż podwyższona jakość pracy umysłowej skutkuje efektywniejszym przetwarzaniem informacji zwiększała (i zwiększa nadal) prawdopodobieństwo podejmowania trafnych decyzji zapewniających przetrwanie. Zatem wygląda na to, że nasz organizm zaprogramowany jest w taki sposób, aby ułatwiać nam radzenie sobie z napływem bodźców wspomagając ich selekcję i optymalne przetwarzanie.

Przeforsowanie możliwości procesów poznawczych

Niestety nie zawsze naturalne procesy chroniące nas przed nadmiarem bodźców okazują się wystarczające. Czasami nadmiar informacji, którym musimy stawić czoło przekracza możliwości poznawcze naszego umysłu. Dzieje się tak zwłaszcza wówczas, gdy wymagania codziennego życia, obowiązki szkolne lub zawodowe sprawiają, iż zbyt znaczny zasób informacji okazuje się istotny dla właściwego wypełniania stojących przed nami zadań. W takich sytuacjach nie możemy sobie pozwolić na odrzucenie części bodźców jako nieistotnych. Sytuacja wymaga od nas odbioru i właściwego przetworzenia nazbyt znacznego zasobu informacji, co przekracza możliwości naszego układu nerwowego zakłócając jego prawidłową pracę. Taką sytuację określa się terminem przeciążenia sensorycznego. Przejawami, świadczącymi o tym, że doświadczamy przeciążenia są m. in.: poczucie chaosu lub zagubienia, przekonanie o niemożności poradzenia sobie z zadaniem, negatywne emocje (np. smutek) oraz stres, u podłoża których znajduje się niemożność poradzenia sobie z przeciążającym zadaniem, a także poczucie zmęczenia, niekiedy nawet wyczerania. Osoby, które doświadczają przesilenia poznawczego mają problem z koncentracją, uczeniem się i optymalnym rozwiązywaniem problemów. Spada wydajność ich pracy a złożone procesy myślowe, zapamiętywanie i przyswajanie nowych treści okazuje się często nieskuteczne a nawet niemożliwe. Jak podaje Robert Franken* możliwości człowieka w zakresie przetwarzania napływających bodźców w pewnej mierze są zależne od tzw. schematów poznawczych, które umożliwiają odbiór informacji oraz grupowanie ich w większe jednostki, a zdaniem G. A. Millera* człowiek posiada zdolność do jednoczesnego posługiwania się maksymalnie zaledwie siedmioma takimi porcjami informacji. Ze względu na ograniczenia w zakresie odbioru i przetwarzania informacji, w obliczu sytuacji stawiających wymagania przewyższające możliwości pracy naszych schematów poznawczych, doświadczamy przeciążenia. Ponieważ wymagania, które stawia przed nami współczesna rzeczywistość są niejednokrotnie bardzo duże, problem przeciążenia sensorycznego staje się dość powszechnym zjawiskiem.

Jak radzić sobie z przeciążeniem sensorycznym?

Franken* podaje, iż taktyką obronną, która pomaga dzieciom poradzić sobie z nadmierną ilością bodźców jest odcięcie się od źródła bodźca poprzez np. zasłonięcie oczu lub uszu, natomiast starsze jednostki porzucają chwilowo zadania przekraczające ich możliwości, poszukując źródła relaksu. Dla jednych z nas sposobem na poradzenie sobie z nadmiarem bodźców będzie spacer na świeżym powietrzu, dla innych relaksująca muzyka, kąpiel, a w sytuacji silnego przeforsowania sen. Istnieje wiele sposobów umożliwiających obniżanie poziomu pobudzenia bodźcami i przeciwdziałanie przeciążeniu. Zalicza się do nich treningi relaksacyjny oraz medytację, których skuteczność w tym zakresie została potwierdzona badaniami lub technika minimalizowania stymulacji środowiskowej  REST (Restricted Environmental Stimulation Technique), która wspomaga działanie biologicznego sprzężenia zwrotnego, a więc naturalnego procesu przeciwdziałającego uaktywnianiu się hormonu stresu. REST jest metodą która daje dobre efekty również w leczeniu nadwagi, nadciśnienia tętniczego a także uzależnia od narkotyków oraz nikotyny.

Działania prewencyjnie umożliwiające wydajne przetwarzanie informacji

Franken* podaje, iż skutecznym sposobem przeciwdziałania przeciążeniom sensorycznym  jest  sporządzenie listy zadań, które zamierzamy wykonać, a następnie realizowanie ich w kolejności od najważniejszej do najmniej ważnej. Kluczowym elementem w realizowaniu zadań jest ścisłe przestrzeganie reguły wykonywania jednego działania w określonym odstępie czasu, tak aby nasz umysł nie zajmował się przetwarzaniem większej ilości informacji jednocześnie. Wyznaczane cele powinny być zgodne z teorią Lock'a, a więc sformułowane jasno i precyzyjnie. Ogniskowanie uwagi na konkretnym celu przeciwdziała aktywacji układu pobudzenia, która następuje w sytuacji nieukierunkowanych chaotycznych działań. Ważne są także: rozwaga w ustanawianiu celów oraz sposób traktowania porażki, gdyż brak akceptacji dla klęski oraz obsesyjne dążenie do sukcesu może przekreślić nasz wysiłek.

Sposoby efektywnego przyswajania informacji 

W zakresie przyswajania znacznego zasobu informacji skuteczność pracy i nauki w znacznym stopniu zależna jest od sposobu zorganizowania pracy. Nasze schematy poznawcze wzbogacone są w procesy kategoryzacji jednostek informacyjnych, a przyswajanie bodźców odbywa się w oparciu o określone reguły ich przyporządkowywania. Znaczna ilość nowych informacji powoduje uczucie przytłoczenia i trudno nam jest przyswoić większy zasób wiedzy, z którą nigdy wcześniej się nie spotkaliśmy. Możemy to zaobserwować, kiedy zaczynamy naukę nowej, obcej nam dotąd dziedziny; podejmujemy się poznawania języka, z którym nie jesteśmy osłuchani lub bierzemy do rąk książkę czy instrukcję zawierającą specjalistyczne techniczne zwroty. Nie łatwo nam się uczyć nowości, które nie pasują do niczego, co jest nam już znane, ze względu na to, że schematy poznawcze mają pewien kłopot z zasymilowaniem "obco" brzmiących informacji do materiału, który znajduje się w dotychczasowych śladach pamięciowych. Kiedy jednak opanujemy spory zasób wiedzy z danej dyscypliny, każdą kolejną informację z tej kategorii, zapamiętujemy z łatwością. Jeśli więc chcemy podnieść efektywność pracy lub nauki, warto dopasować sposób przyswajania wiadomości do sposobu funkcjonowania aparatu odpowiedzialnego za asymilowanie dostarczanych informacji. Z innych źródeł wiemy, iż skuteczne metody nauki korzystają z wszelkich technik umożliwiających aktywację procesów kojarzeniowych (mapy myśli, rysunki, rebusy, zgadywanki, tworzenie opowiadań z wykorzystaniem trudnych do zapamiętania zwrotów) oraz skłonność do ogniskowania uwagi na wyróżniających się bodźcach (podkreślanie, manewrowanie kolorami). Franken wskazuje, iż w przeciwdziałaniu przeciążeniu sensorycznemu powinniśmy dzielić zakres materiału na mniejsze partie. Ich wielkość nie powinna przekraczać indywidualnych możliwości naszego umysłu. Zatem jeśli podczas realizacji zadań odczuwamy stres i uczucie przytłoczenia, jest to sygnał, że niewłaściwe zorganizowany sposób pracy sprawił, że ilość materiału przewyższyła możliwości poznawcze. Niektórym studentom i pracownikom, zwłaszcza tym, którzy borykają się z problemem prokrastynacji, nie obce są sytuacje odkładania obowiązków na ostatni moment, a w konsekwencji podejmowanie się nauki  znacznego zakresu informacji lub realizowania zbyt wielu obowiązków w niewielkim czasie. Osoby te nierzadko wspomagają się różnymi substancjami, aby podnieść wydajność własnych działań. Jednakże nie daje to optymalnych oraz długotrwałych rezultatów - efektywność w tym jakość wykonywanych zadań jest znacznie obniżona. Przeciążenie aparatów poznawczych ogranicza nasze możliwości w zakresie uwagi, koncentracji, myślenia, zapamiętywania, analizowania itd. Mniejsza sprawność umysłowa prowadzi natomiast do gorszych efektów podejmowanych działań, sprawiając że zadania są realizowane na znacznie niższym poziomie, niż gdybyśmy wykonywali je w stanie optymalnej sprawności umysłowej, natomiast zapamiętywane informacje są dość szybko zapominane (według zasady 3z: zakuć, zaliczyć, zapomnieć). Wprowadzenie nowej wiedzy do pamięci długotrwałej wymaga powtarzania w odpowiednich odstępach czasu, dlatego optymalne efekty edukacyjne otrzymujemy podczas systematycznej i rozłożonej w czasie pracy, stopniowo asymilując niezbyt duże porcje informacji. Natomiast w odniesieniu do realizowania zadań absorbujących inne niż pamięć procesy poznawcze, warto rozsądnie planować pracę, rozdzielając zadania w taki sposób, aby umysł był w stanie efektywnie je realizować.


*Franken, R. Psychologia motywacji (2013), GWP