Rozwój osobisty a zdrowie psychiczne

Rozwój osobisty jako wyznacznik zdrowia psychicznego 

Istnieje wiele definicji zdrowego funkcjonowania człowieka, a poszczególni autorzy uwypuklają znaczenie różnych wymiarów w diagnozie normy i nieprawidłowości psychicznych. Pośród licznych ujęć oceny zdrowia bądź jego braku, na uwagę zasługują najnowsze kryteria społeczno-ekologiczne. Zgodnie z tym spojrzeniem właściwe funkcjonowanie człowieka przejawia się w elastyczności reagowania na warunki sytuacyjne, zdolności do osiągania optymalnego poziomu indywidualnych możliwości fizycznych, umysłowych i społecznych oraz w pozytywnym ustosunkowaniu do wymagań płynących z otoczenia. Przykładem takiego podejścia jest koncepcja Szewczuka, zgodnie z którą wśród wyznaczników prawidłowości psychicznych znajdują się wymiary ściśle związane z rozwojem osobistym oraz umiejętnością budowania pozytywnych relacji społecznych. Kryteria prawidłowego funkcjonowania jednostki według niniejszej koncepcji to:

1. Pasje i zamiłowania

Zainteresowania (pasje) traktowane są jako czynniki o silnym działaniu motywacyjnym. Pobudzają i nadają kierunek aktywności jednostki oddziałując na koloryt jakości życia. Pasje mogą wyłaniać się w różnych fazach rozwoju człowieka oraz ulegać zmianom w miarę upływu czasu. Obecność predylekcji w życiu człowieka odgrywa istotną rolę w ocenie funkcjonowania, gdyż może dostarczyć precyzyjniejszych informacji o jednostce niż wykształcenie, zawód, statut społeczno-ekonomiczny i sytuacja rodzinna. Z kolei upodobania zajmujące centralne miejsce w życiu jednostki określa się mianem zamiłowań. Ów nadrzędny rodzaj pasji pełni funkcje determinantów trybu życia oraz stanowi pryzmat postrzegania świata.

2. Ustanawianie celów i skuteczność w realizacji zadań

Zgodnie z omawianą koncepcją kolejnym ważnym miernikiem zdrowia psychicznego jest umiejętność określania celów, będąca wyrazem zdolności do planowania a także efektywności w wypełnianiu zamiarów. Umiejętność planowania i podejmowania decyzji odgrywają niezwykle ważną rolę w życiu człowieka determinując jakość funkcjonowania jednostki. Tym samym sprawność pod względem tychże wymiarów jest istotna dla określania indywidualnych zaburzeń vs prawidłowości natury psychicznej. Z kolei skuteczność działań zawiera informacje o wybieranych sposobach realizacji zadań oraz środkach stosowanych w radzeniu sobie z trudnościami. Wbrew maksymie „po trupach do celu” to, w jaki sposób osiągamy swoje cele jest znaczącym wyznacznikiem prawidłowości psychologicznych bądź  występowania zaburzeń. Nie tylko sukces w podejmowanych działaniach, lecz także droga ich realizacji pozwala na ocenę indywidualnego stanu zdrowia. Dodatnia motywacja do wypełniania aktywności ważnych, zdolność samodzielnego formułowania zamiarów oraz poziom realizacji zadań są traktowane jako wyznaczniki prawidłowości w psychicznej sferze życia.

3. Stosunek do siebie i innych

Wskaźnikiem zdrowia jest odnoszenie się do innych w sposób oparty na: ufności, otwartości, tolerancji, taktowności i  szacunku. Przez tolerancję rozumie się zarówno wyrozumiałość na różnice indywidualne, akceptację odrębnego sposobu myślenia i tempa działania, jak i brak stereotypów oraz uprzedzeń wraz z szeroko rozumianym szacunkiem dla” inności” (*). Istotnym komponentem zdrowia jest także nastawienie do siebie. Poczucie bycia dla siebie ważnym, poczucie własnej skuteczności oraz poczucie własnej wartości są równoważnymi składnikami prawidłowego funkcjonowania jak poszanowanie i otwartość na drugiego człowieka.

         Zgodnie z założeniami asertywności wyrazem optymalnego funkcjonowania jest postawa oparta przekonaniu „ja jestem ok i inni są ok”, a budowanie zdrowych relacji interpersonalnych opiera się na zasadzie szeroko pojętej równości (np. równych praw, równej pozycji w relacji). Wszelkie próby dominacji nad innymi, udowadniania własnej „wyższości” lub „większej ważności” są przejawem skłonności agresywnych, u podstaw których plasują się niedobory w poczuciu własnej wartości. Z kolei uległe sytuowanie się na pozycji niższej ogranicza zdolność do osiągania celów oraz satysfakcję z interakcji, a jeśli taki sposób postępowania występuje ze znaczną częstością, obniża jakość życia jednostki. Zarówno postawa agresywna jak uległa są przejawami pewnych nieprawidłowości: tak w zakresie nastawienia wobec innych jak i w stosunku siebie (**).

4. Samowiedza, samokontrola, samoocena

Samowiedza to świadomość siebie, kształtowana w wyniku obserwacji otoczenia oraz samomonitorowania, która stanowi podstawę do budowania poczucia tożsamości. Zdolność zdobywania wiedzy o sobie oraz zakres i adekwatność takiego poznania są wskaźnikami właściwego funkcjonowania. Z kolei samokontrola wyznacza skuteczność osiągania indywidualnych celów, zaś samoocena jest nadawaniem wartości swoim właściwościom cielesnym i umysłowym oraz oceną własnych umiejętności społecznych.

5. Samokreacja

Zdolność samokreacji to główna składowa mechanizmu samoregulacji, która przejawia się w  umiejętności eliminowania wszystkiego, co stoi na przeszkodzie skutecznej realizacji wyznaczanych sobie zadań, z własnego sposobu myślenia i działania. Ów samoregulacyjny sposób podnoszenia kompetencji możliwy jest dzięki samoobserwacji w sytuacji porażki. Dostrzeżenie własnego niepowodzenia oraz rozpoznanie przyczyn takiego stanu rzeczy jest warunkiem niezbędnym do podniesienia prospektywnego poziomu sprawności w osiąganiu celów. Warunkiem poprawy sposobu funkcjonowania jest uświadomienie sobie aktualnych nieprawidłowości. Z tego względu czynności automatyczne, do których zaliczane są działania nawykowe oraz niektóre mechanizmy obronne mogą uniemożliwiać autokorekcję własnej aktywności (*). W omawianej koncepcji samoregulacja traktowana jest jako ważny wyznacznik prawidłowości w psychicznym funkcjonowaniu.

Podsumowując

Zgodnie z opisanym ujęciem kwestii zdrowia i nieprawidłowości psychicznych:

1) brak zainteresowań,

2) brak tolerancji i szacunku dla siebie i innych,

3) nieumiejętność wyznaczania i realizacji celów

4) niewystarczająca znajomość siebie oraz

5) niezdolność do samorozwoju

traktowane są jako przejawy nieprawidłowości w funkcjonowaniu jednostki. Z tego punktu widzenia rozwój osobisty nie jest jedynie kwestią wysokich ambicji i pragnienia sukcesów, lecz składnikiem zdrowego funkcjonowania psychicznego, zaś asertywny styl myślenia i działania (postawa tolerancji oraz szacunku do siebie i innych) nie jest wyłącznie indywidualną kompetencją, lecz kryterium prawidłowości w psychicznej sferze życia.

źródło:  Augustynek, A., Psychopatologia człowieka dorosłego, Difin (2015)

*inne źródła (dotyczy pojedynczych zdań zakończonych gwiazdką)
** inne źródła (dotyczy akapitu)