Dlaczego obwiniamy osoby pokrzywdzone?

Zgodnie z założeniami psychologii społecznej mamy ogólnoludzką tendencję do postrzegania świata jako miejsca względnie bezpiecznego. Utrzymanie przekonań o niezagrażającym obliczu otaczającej rzeczywistości ma znaczenie adaptacyjne. Przeświadczenia o braku nieprzewidywalnych niebezpieczeństw pozwala nam uniknąć wielu ujemnych konsekwencji związanych z nieustannym ogniskowaniu uwagi, energii i emocji na potencjalnych zagrożeniach. Dezadaptacyjność chronicznej aktywacji oraz lęku wyzwalanych za sprawą pełnej świadomości istnienia nie dających się przewidzieć nieszczęść, motywuje nas do przyjmowania atrybucji obronnych. Konfrontując się z informacjami o cierpieniu osób pod pewnymi względami podobnych do nas (ze względu na płeć, miejsce życia, wyznanie, rasę itp.), możemy preferować wyjaśnienia sugerujące sprawczy współudział poszkodowanych w działaniach wyrządzających im szkodę. Preferujemy więc wyjaśnienia wskazujące, że osoby doświadczające cierpienia, same w pewien sposób przyczyniły się do własnej sytuacji. Taki sposób atrybuowania określany jest w psychologii społecznej mianem wiary w sprawiedliwy świat.

Wiara w sprawiedliwy świat a syndrom obwiniania ofiary

Fenomen sprawiedliwości świata wydaje się zbieżny z problemem obwiniania ofiary. Nierzadko spotkać możemy się z sytuacjami, kiedy otoczenie społeczne osób poszkodowanych lub doznających przemocy przytacza takie wyjaśnienia zaistniałych sytuacji, które wybielają sprawcę i sugerują współudział ofiar w doznanej przez nie szkodzie lub przemocy. Zgodnie z definicją Aronsona (2012) syndrom obwinia stron poszkodowanych (blaming the victim) jest zwyczajowo motywowany pragnieniem utrzymania wyobrażeń o sprawiedliwości świata. Skłonność do przypisywania win osobom doznającym przemocy jest odmiana atrybucji dyspozycyjnych. Jest to taki sposób wyjaśniania zdarzeń, w którym przyczyna obserwowanych sytuacji lokowana jest po stronie dyspozycji indywidualnych jednostki, a czynników znajdujących się wewnątrz podmiotu. Ten sposób wyjaśnień jest antonimem heiderowskich* atrybucji zewnętrznych, dostrzegających przyczyny wydarzeń w czynnikach występujących poza jednostką. Motywowani pragnieniem utrzymania wizji rzeczywistości, w której wszelkie niechciane zjawiska są przynależne stronom  prowokującym ich wystąpienie, możemy mieć skłonność do doszukiwania się dowodów potwierdzających udział ofiary we sprawstwie. Pragnienie utrzymania wyobrażeń o braku niezawinionego cierpienia może prowadzić do dewaluacji osób postrzegania osób doznających przemocy przez pryzmat deficytów moralności potwierdzanych poprzez doszukiwanie się ujemnych cech, popełnianych błędów lub niechlubnych dążeń i motywów po stronie osób doznających przemocy. Konsekwencją przystosowawczej tendencji do postrzegania uczciwej wizji świata jest więc wzmożenie cierpienia ofiary po przez przypisywanie jej odpowiedzialności. 

Możliwe skutki skłonności do obwiniania ofiary:

1) poczucie winy i wstydu spowodowane statusem ofiary

2) dewaluacją i kompromitacja społeczna ofiar przemocy

3) w dalszej perspektywie niechęć ofiar do poszukiwania pomocy i zgłaszania przypadków przemocy (brak wiary w możliwość uzyskania zrozumienia i pomocy)
4) niechęć społeczna do udzielania pomocy ofiarom


*Fritz Heider, prekursor teorii atrybucji  
Źródło: Aronson, E., (2012), Psychologia Społeczna, Wydawnictwo Zysk i S-ka