Wpływ środowiska na rozwój intelektualny dziecka

Do czynników środowiskowych, mogących oddziaływać na rozwój intelektualny dziecka,  w świetle współczesnych dowodów empirycznych należą:

Warunki prenatalne

A. Nieleczone choroby somatyczne matki. Niektóre przewlekłe i nie poddane leczeniu choroby somatyczne kobiety w ciąży (np. cukrzyca, nadciśnienie) mogą stanowić przyczynę wystąpienia niepełnosprawności intelektualnej płodu (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003).

B. Alkohol spożywany przez kobietę w ciąży

Jak dotąd nie udało się określić dawki alkoholu bezpiecznej dla płodu. Przyjmuje się, że każda dawka spożytego przez kobietę w kobietę w ciąży alkoholu niesie ryzyko wystąpienia zaburzeń rozwoju. (Seligman i in, 2003).

Płodowy zespół alkoholowy przejawiający się anomaliami budowy ciała, zahamowanym rozwojem fizycznym oraz upośledzeniem umysłowym, spowodowany jest zażywaniem alkoholu przez matkę w czasie ciąży. (Seligman i in., 2003).

Ponadto, jak wykazano empirycznie, istnieje korelacja pomiędzy poziomem inteligencji dziecka a nadużywaniem alkoholu przez matkę. Dzieci matek nadużywających osiągają iloraz inteligencji na poziomie średnio 70 (Mattson, Riley, Gramling, Delis, Lyons –Jones, 1997, za: Seligman i in., 2003).

Innym prenatalnym czynnikiem wywierającym negatywny wpływ na rozwój umysłowy płodu jest tytoń palony przez kobietę w ciąży.

Płodowy zespół tytoniowy. Wśród konsekwencji palenia tytoniu przez matkę w ciąży wymienia się m.in. mniejszy iloraz inteligencji, trudności w nauce, problemy emocjonalne. Ponadto mogą wystąpić takie objawy jak mniejszy obwód główki dziecka oraz niewielka masa ciała noworodka, które jak wspomniano wcześniej, mogą pośrednio wiązać się z opóźnieniami w rozwoju intelektualnym.

Skrajne ubóstwo

Zaobserwowano zależność pomiędzy ubóstwem matek a niską wagą noworodków. U noworodków o mniejszej masie ciała, częściej występuje upośledzenie umysłowe (Kiely, Paneth, Susser, 1981, za: Seligman, 2003). Ponadto dzieci żyjące w ubogich rodzinach są bardziej narażone na wpływ różnorodnych czynników mogących negatywnie oddziaływać na rozwój intelektualny, jak np.: niedobór pożywienia, niedostateczna pomoc medyczna, dostawanie się do układu pokarmowego ołowiu, hamującego rozwój intelektualny (np. poprzez spożywanie odrywanych kawałków ścian) (tamże). 

Strelau (1997) na podstawie badań empirycznych podaje, iż utrzymujące się dłużej niedożywienie dziecka oddziałuje na spadek ilorazu inteligencji, a sytuacja społeczno-ekonomiczna (w tym dochód i wykształcenie rodziców) rodziny jest istotnym czynnikiem odpowiadającym za indywidualne różnice w poziomie inteligencji. Wykazano również istotne statystycznie zależności między liczbą rodzeństwa, kolejnością urodzin i ilorazem inteligencji.
       Powyższe dane należą do wyników korelacyjnych, pokazujących związek między sytuacją społeczo - ekonomiczną a rozwojem intelektualnym dzieci, nie dają nam więc jednoznacznych informacji o przyczynach takiego stanu rzeczy.Właściwą interpretacją niniejszych informacji jest więc uznanie, że nie tyle sytuacja finansowa, ile czynniki często współwystępujące z ubóstwem wydają się mieć decydujące znaczenie dla rozwoju intelektualnego dziecka. Ważne wydaje mi się zaznaczenie w tym miejscu, iż trudna sytuacja materialna nie musi być równoznaczna z deprywacją potrzeb dzieci, zaś w rodzinach o stabilnych warunkach ekonomicznych może zdarzyć się zaniedbywanie dzieci pod względem medycznym i żywieniowym. Powyższe dane nie mogą więc służyć dyskredytacji rodzin niezamożnych, które w wielu wypadkach bywają całkowicie wydolne wychowawczo.  

Urazy  fizyczne

Przemoc fizyczna, upadki niemowląt, nawet silne potrząśnięcia mogą powodować urazy głowy, stanowiące zagrożenie występowania organicznych uszkodzeń mózgu oraz upośledzenia umysłowego. Nierozwinięte jeszcze mięśnie szyi nie stabilizują dostatecznie ruchów głowy, a w efekcie miękki mózg jest narażony na uderzenia o powierzchnię czaszki, co może prowadzić do stłuczeń tkanki mózgowej (Seligman, 2003). Z kolei Horst (1963) w rozdziale Etiologia chorób zwraca uwagę, że tkanka mózgowa jest tą spośród tkanek, która najczęściej ulega mechanicznym urazom wstrząśnienia, za sprawą półpłynnej konsystencji oraz ulokowania wewnątrz jamy czaszkowej.

Stymulacja intelektualna w pierwotnym środowisku

Upośledzenie kulturowo-rodzinne. Wykazano, iż część przypadków upośledzenia umysłowego dzieci nie ma podłoża genetycznego (Weisz, 1990, za: Seligamn i in. 2003). Niektórzy specjaliści uznają, iż przyczyną może być uboga stymulacja intelektualna w środowisku życia dziecka. Analogicznie, jak bogactwo środowiska oddziałuje na inteligencję zwierząt (co wykazano empirycznie), niedostymulowany intelekt dzieci ze środowisk, w których występuje niskie wykształcenie rodziców i brak środków finansowych, mogą prowadzić do zahamowania rozwoju umysłowego (tamże).

Badania Craiga i Sharon Ramey (za Seligman i in., 2003) pokazały, że zastosowanie programów pobudzających inteligencję dzieci z ubogich środowisk, w tym wcześniaków i dzieci z niską wagą urodzeniową, spowodowały wzrost osiągnięć edukacyjnych w ciągu 7-10 lat od realizacji oddziaływań. Okazało się, że wyniki testów inteligencji dzieci stymulowanych intelektualnie, po osiągnięciu 12 roku życia przewyższały wyniki uzyskiwane przez dzieci z grupy kontrolnej. Nie bez znaczenia był również poziom zaangażowania rodziców w intelektualny rozwój dziecka (tamże)

Psycholog społeczny, Richard E. Nisbett, uznając znaczenie genów w rozwoju inteligencji człowieka dostrzegł, iż biologiczny czynnik etiologiczny bywa jednak nader często przeceniany. Analizując rezultaty realizowanych w Stanach Zjednoczonych oddziaływań wspierających rozwój intelektualny osób przynależnych do mniejszości etnicznych, dostrzegł udział różnych czynników środowiskowych i kulturowych w osiąganym przez pomiot poziom inteligencji badanej testami psychometrycznymi. Zwrócił uwagę na skuteczność programów rozwoju intelektualnego realizowanych w lokalnych środowiskach. Łukaszewski zwraca uwagę, iż zważywszy że na inteligencja ogólną składają się takie procesy poznawcze jak uwaga, pamięć, myślenie, uczenie się,  nie może dziwić znacząca rola stymulacji umysłowej  w osiąganym przez podmiot poziomie rozwoju intelektualnego (Łukaszewski, 2015).

Teoria motywacji rozwojowej zakłada, iż człowiek przychodzi na świat jako jednostka nie ukształtowana w pełni. Dopiero w trakcie życia osobniczego, w kontakcie ze środowiskiem, podmiot rozwija określone zdolności, pozwalające lepiej zaadaptować się do zastanych warunków. Potrzebuje więc dowiedzieć się jak najwięcej, przetwarzać nowe informacje i wykorzystywać posiadane umiejętności, by doskonalić się i tym samym w jak najwyższym stopniu sprostać wymaganiom środowiska. Mówi się wówczas, iż jednostka dąży do panowania nad sobą i środowiskiem (Franken, 2013).

Teoria wzrostu wskazuje, iż czynnikiem prowokującym rozwój człowieka jest wywołująca stan napięcia dysproporcja pomiędzy aktualnym poziomem rozwoju, a takim, który jest potrzebny do skutecznej adaptacji. Zmniejszenie różnic pomiędzy stanem faktycznym, a takim jakiego wymaga od jednostki środowisko zewnętrzne, przywraca stan równowagi (braku napięcia) i zapewnia adekwatne dostosowanie się do warunków zewnętrznych. W rezultacie następuje podniesienie poziomu rozwoju intelektualnego oraz rozwijanie umiejętności (Franken, 2013).

Orientacja na panowanie nad sobą i światem vs orientacja egoistyczna. Zaobserwowano,  iż część osób dąży do panowania nad sobą i środowiskiem, co oznacza iż dążą do zdobycia możliwie największej wiedzy o środowisku życia. Badania na tym polu pokazały, iż taką orientacją wykazują się osoby, dorastające w warunkach poczucia bezpieczeństwa oraz w atmosferze życzliwości. Z kolei osoby wychowujące się w środowisku wywołującym poczucie zagrożenia, częściej rozwijają w sobie orientację egoistyczną (ego orientation), przejawiającą się m. in. ograniczeniem zainteresowania wiadomościami o świecie zewnętrznym do wyłącznie do danych, związanych bezpośrednio z przetrwaniem i aktualną sytuacją (Franken, 2013).

Strelau (1997) podaje, iż oddziaływanie czynników środowiskowych może odpowiadać za wzrost lub obniżenie ilorazu inteligencji o ok. 20 jednostek. Z kolei rzadkie przypadki dzieci dorastających w izolacji społecznej (określanych mianem wilczych dzieci) pokazują, iż deprywacja społeczna prowadzi do wysokiego spadku ilorazu inteligencji, zaś naprawcze zapewnienie właściwych warunków dzieciom wcześniej doświadczających skrajnej deprywacji społecznej, prowadzi do wzrostu inteligencji nawet o ok. 50  jednostek (tamże).

Strelau (1997) zwraca uwagę, że dostrzeżenie wpływu czynnika środowiskowego na uzyskiwany przez podmiot wskaźnik inteligencji, nastąpiło paradoksalnie przy okazji badań, których celem była weryfikacja skali udziału czynnika genetycznego. Cytowany autor przytacza również dowody podważające próby sprowadzania różnic indywidualnych w zakresie inteligencji wyłącznie do uwarunkowań genetycznych. Strelau (tamże)  przytacza też liczne przykłady stosowania kompensacyjnych programów wspomagających rozwój intelektualny, w tym program realizowany przez Marię Montessori wskazując na ich skuteczność. Ponadto realizowane dotychczas oddziaływania kierowane do małych dzieci (uczęszczających do żłobków i przedszkoli) z rodzin o niskim statusie, wychowujących się w placówkach opiekuńczych bądź w rodzinach z problemem alkoholowym, dowiodły, iż człowiek wykazuje się największą podatnością na stymulację intelektualną we wczesnej fazie życia (tamże).

Zdaniem Marii Montessori tłem właściwego, wewnętrznego rozwoju dziecka jest otoczenie, które rodzice i nauczyciele powinni stworzyć w sposób, który będzie oddziaływać wspierająco na rozwój dziecka. Na otoczenie wspomagające rozwijanie potencjału zdaniem cytowana pedagog składają się: 1) aspekt materialny (budynek i wyposażenie sprzętowe oraz pomoce rozwojowe i edukacyjne); 2) strukturalno – dynamiczny,  zawierający reguły pracy z przedmiotami, zasady określające porządek i zakres wolności oraz 3) aspekt osobowy, czyli to co osoba rodzica lub nauczyciela wnosi do rozwoju dziecka (M. Miksza, 2010).

Znaczenie powyższych dociekań 

Popularny niegdyś pogląd zakładający że iloraz inteligencji człowieka jest determinowany genetycznie, prowadził do fatalistycznego przekonania, iż człowiek rodzi się z określonym (wysokim bądź niewielkim) poziomem inteligencji, który nie poddaje się zmianom w toku życia jednostki. Uznanie takiego wyjaśnienia, oznaczałoby bezcelowość wszelkich zewnętrznych oddziaływań, ukierunkowanych na wspomaganie rozwoju intelektualnego człowieka i mogłoby prowadzić do zaprzestania wspierania rozwoju umysłowego dziecka. Pojawienie się dowodów wskazujących na jednoczesny udział czynników środowiskowych, sugeruje potrzebę zapewniania stymulacji intelektualnej oraz warunków wspierających rozwój młodej osoby. Świadomość wpływu czynników postnatalnych z jednej strony może budzić nadzieje, sugerując szanse wspierania biologicznego potencjału poprzez odpowiednie działania, z drugiej strony może wywoływać obawy o los dzieci wychowujących się w mało wspierających środowiskach, dowodząc istnienia potrzeby wprowadzania oddziaływań wyrównujących. Niemniej nie są to dane bez znaczenia. Pokazują jak ważna jest odpowiednia dbałość o warunki życia i wspomaganie aktywności intelektualnej najmłodszych.

Literatura:

Seligman, M., E., P., Walker E., F., Rosenhan, D., L., Psychopatologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2003

Franken, R., E., Psychologia motywacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2013

Strelau J., Inteligencja człowieka, Wydanie drugie poprawione, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1997

Łukaszewski, W., Wielkie pytanie psychologii i te nieco mniejsze, Smak Słowa, Sopot, 2015

Horst, A. Fizjologia Patologiczna. Podręcznik dla studentów i lekarzy, Wydanie II, Państwowe Zakłady Wydawnictw Lekarskich, Warszawa, 1963

Miksza M., Zrozumieć Montessori. Czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka, Oficyna Wydawnicza „Impuls” 1998, Kraków 2010