Czynnikami odgrywającymi
niebagatelną rolę w ujawnianym przez jednostkę zachowaniu są zarówno jawne jak
i ukryte przekonania. Jak wskazuje Oleś [2015], jedną z kategorii przeświadczeń
oddziałujących na jakość życia jest tzw. system przekonań
podstawowych, a więc takich które zawierają w sobie odpowiedź na prymarne pytania:
1. Jaka jest natura
człowieka (stała, zmienna)?
2. Jakie intencje mają inni
ludzie (dobre – są mi przychylni, złe są mi wrodzy i zagrażający)?
3. Jaka jest natura świata
(bezpieczna, obfitująca w zagrożenia)?
4. Jaka jest przyczyna
zdarzeń? (atrybucje dyspozycyjne: zdarzenia są zależne od mojego
działania; atrybucje zewnętrzne: okoliczności są efektem czynników
losowych lub działania innych ludzi)
5. Co czeka mnie w
przyszłości? (założenia optymistyczne lub pesymistyczne)
6. Kim jestem? Jaka jest
moja wartość (na co zasługuję, ile znaczę, czy zasługuję na miłość, szacunek)?
Jakie są moje możliwości (na co mnie stać, z czym nie dam sobie rady, jakie są
moje kompetencje i dyspozycje)?
7. Jakie jest życie
(przewidywalne, sprawiedliwe)?
Odpowiedzi na te i inne
pytania zawierają się w świadomych założeniach jednostek, jak i występują na
poziomie przedświadomym (automatycznym). Równoczesne występowanie obu poziomów
oraz występowania wzajemnych interakcji pomiędzy dwoma poziomami świadomości
znajdują pokrycie w licznych badaniach i teoriach naukowych. Źródłem przekonań
podstawowych jest generalizowanie własnych doświadczeń. Prymarne przeświadczenia
wg Epsteina [2006, za: Oleś, 2015] związane są z potrzebami determinującymi
sposób myślenia i działania jednostki, do których zalicza się:
- potrzeba
bezpieczeństwa i potrzeba przyjemności
- potrzeba
więzi
- potrzeba
wzmacniania samooceny
- potrzeba
stałego i zgodnego systemu reprezentacji umysłowych
Przeświadczenia
kształtowane przez jednostki na bazie subiektywnych interpretacji wydarzeń
życiowych nierzadko bywają obarczone licznymi zniekształceniami. Błędne i
nieracjonalne założenia podstawowe mogą leżeć u podstaw różnorodnych trudności
psychicznych, ograniczać rozwój i dążenie do osiągnięć oraz pośrednio ujemnie
wpływać na jakość życia.
Jak mogą zmieniać się przekonania?
W toku życia jednostki
przekonania mogą podlegać zmianom. Wiadomo np., iż założenia w sferze samooceny
przyjmują postać samokrytyczną w okresie adolescencji; w średniej i później
dorosłości wzrasta poczucie własnej wartości oraz skuteczności, następnie
samoocena maleje w wieku starczym. Za czynnik mogący wpływać na obserwowane przekształcenia,
wzrost lub spadek liczby aktywności, w których jednostka doświadcza poczucia
realizacji. Zakłada się, iż obserwacja własnej zdolności do radzenia sobie w
różnych okolicznościach oddziałuje na sposób postrzegania siebie w relacji: ja
– świat, ja – inni. W okresie starczym poziom sprawności i zdolność do
samodzielnego wypełnienia różnorodnych zadań spada, a wraz z nim osłabieniu
ulega opinia o własnej wartości. Oleś wymienia dwie sytuacje, w których
jednostka kwiecie wieku może wykazywać się spadkiem poziomu samooceny,
obserwowanej w toku rozwoju. Są to okoliczności, w których ma miejsce
przedwczesne doświadczenie straty np. utrata kompetencji na skutek utraty
wydolności somatycznej, czy spadek wprawności w realizacji pewnych zadań
(baletnica w średniej dorosłości doświadcza spadku formy) oraz gromadzenie się
doświadczeń porażki, różnorodnych strat, potencjalnych zagrożeń przy
jednoczesnym występowaniu stałych atrybucji dyspozycyjnych (przypisywanie winy
sobie i uznawanie jako stałą indywidualną właściwość: to moja wina, zawsze tak będzie gdyż wynika to z moich cech lub braków). Przekształcenia w
zakresie przekonań mogą wynikać z:
1. zbierania i subiektywnej
oceny doświadczeń [Bandura, 2007]
2. obserwacji zachowań
innych ludzi (które działania są efektywne? jakie zachowania są dobrze oceniane
przez innych) [Bandura, 2007]
3. wpływu porównań
społecznych (oddziaływanie mody, środków masowego przekazu, wymagań
społecznych, lansowane społecznie wzorce zachowań)
4. rozwijanie własnej
sprawności w zadaniach nowych i niełatwych [Bandura, 2007]
5. ja możliwe – czyli
zdolność do wyobrażenia siebie w okolicznościach i rolach, które mają nadejść
lub są potencjalnie możliwe do zaistnienia
6. feedback otrzymywany od
otoczenia społecznego
7. rzeczywiste lub
wyobrażone opinie otoczenia (co inni o mnie myślą?)
8. doświadczenia sukcesów i
porażek
9. ja możliwych – wyobrażenia siebie w okolicznościach, które nastaną lub w potencjalnie
możliwych do zaistnienia
Charakterystyczną cechą
przekonań jest łatwość w kształtowaniu negatywnych opinii na swój temat oraz
znaczna liczba doświadczeń potrzebnych do kształtowania przeświadczeń o
znaczeniu pozytywnym. Zmiana przekonań na bardziej przychylne, optymistyczne i
służące jakości życia wymaga zdecydowanej dominacji oddziaływania na jednostkę
powyższych czynników o zabarwieniu wzmacniającym nad tymi, które osłabiają
samoocenę[*].
Literatura:
Oleś, P.K., (2015), Psychologia człowieka dorosłego. Ciągłość - zmiana – integracja, PWN,
rozdz.3 Zmiany osobowości w okresie życia dorosłego. Zmiany poznawczo-emocjonalne:perspektywa
teorii ja
*Aronson, E., Wilson,
T.D., Akert, R.M., (2010), Psychologia społeczna.
Nowe wydanie rozszerzone I zaktualizowane, ZYSK I S-KA,
* Hanson, R. (2016), Szczęśliwy mózg. Wykorzystaj odkrycia neuropsychologii, by zmienić swoje życie, Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne
0 komentarze :
Prześlij komentarz